Dag van de Alfabetisering: aandacht voor de impact van laaggeletterdheid

Stel je voor: je krijgt een brief van de gemeente, maar snapt niet wat er staat. Je durft geen hulp te vragen, uit angst om dom gevonden te worden. Je kind vraagt hulp bij huiswerk, maar de tekst is te moeilijk. Rekeningen blijven liggen omdat DigiD te ingewikkeld lijkt, waardoor schulden oplopen. Of je krijgt de diagnose diabetes, maar begrijpt de brochure niet en je klachten verergeren. Laaggeletterdheid is vaak onzichtbaar, de gevolgen niet.

In Nederland zijn ruim 2,5 miljoen mensen laaggeletterd – dat komt ongeveer neer op 1 op de 6 mensen. Maar wat is laaggeletterdheid en wat is het juist niét? Waarom is het belangrijk om hier aandacht aan te besteden en hoe gaan wij hier als onderzoeksbureau mee om? Allemaal vragen die worden beantwoord in deze blog.

Wat is laaggeletterdheid en wat heeft het voor gevolgen? Cijfers en feiten.

Wanneer iemand zodanig moeite heeft met lezen, schrijven en/of rekenen dat hij of zij niet goed mee kan doen in de samenleving, noemen we dat laaggeletterdheid. Het gaat om het niveau waarop je informatie kunt begrijpen, verwerken en toepassen in alledaagse situaties; – van werk tot zorg, van opvoeding tot financiën.

Laaggeletterdheid ontstaat vaak geleidelijk, meestal al op jonge leeftijd. Sommige kinderen beginnen de basisschool met een taalachterstand. Als die achterstand niet tijdig wordt herkend of aangepakt, kan deze zich doorzetten in het vervolgonderwijs. Ook later in het leven kunnen taalvaardigheden weer afnemen. Laaggeletterdheid beïnvloedt het leven van deze mensen op fundamentele manieren: van gezondheid tot werk, financiën en opvoeding. Dit heeft directe gevolgen voor hun maatschappelijke participatie en welzijn (Open Universiteit, 2020).

Wat laaggeletterdheid juist níét is

Rond laaggeletterdheid bestaan hardnekkige misvattingen die het zicht op het probleem vertroebelen. Zo wordt het ten onrechte geassocieerd met een gebrek aan intelligentie, terwijl het vaak voortkomt uit gemiste onderwijskansen, leerproblemen of een andere moedertaal (Stichting Lezen en Schrijven, 2017). Ook leeft het idee dat wie werkt automatisch taalvaardig is, terwijl veel laaggeletterden juist op de werkvloer obstakels ervaren – bijvoorbeeld bij digitale formulieren of het lezen van veiligheidsinstructies (ROA, 2019) .

Daarnaast bestaat het beeld dat laaggeletterden ongemotiveerd zijn, terwijl velen juist grote inspanning leveren om manieren te creëren die hun beperkingen verbergen (Lezen en Schrijven, 2019). Laaggeletterdheid is vaak niet direct zichtbaar, mede door strategieën die mensen ontwikkelen uit schaamte of onzekerheid – zoals het vermijden van schriftelijke communicatie of het uit handen geven van formulieren (Kohnstamm Instituut, 2017).

Een ander misverstand is dat een cursus het probleem eenvoudig oplost. In werkelijkheid is de stap naar hulp vaak groot, door praktische belemmeringen, negatieve ervaringen of een gebrek aan vertrouwen. Bovendien komt laaggeletterdheid voor in alle lagen van de bevolking – niet alleen bij ouderen of mensen met een migratieachtergrond.

Laaggeletterdheid is niet hetzelfde als analfabetisme of dyslexie

Veel mensen die laaggeletterd zijn hebben wél onderwijs gevolgd, maar onvoldoende taalvaardigheid ontwikkeld om zich zeker te voelen in een samenleving waarin taal overal aanwezig is.

Deze misvattingen maken het moeilijk om laaggeletterdheid bespreekbaar te maken. Daardoor blijven veel mensen onzichtbaar – juist degenen die ondersteuning het hardst nodig hebben. Het doorbreken van deze taboes is daarom cruciaalvan groot belang. Bewustwording vormt de eerste stap: bij beleidsmakers, professionals en in de samenleving als geheel. Laaggeletterdheid is dus geen kwestie van ‘niet willen’, maar van 'niet kunnen' in een systeem dat daar weinig ruimte voor biedt.

Wat doen wij als onderzoeksbureau?

Als onderzoeksbureau vinden wij het essentieel dat ook mensen met beperkte taalvaardigheden een stem krijgen in onderzoek. Deze mensen worden vaak over het hoofd gezien in reguliere onderzoeksprocessen, terwijl hun ervaringen en perspectieven juist van grote waarde zijn. Daarom werken wij samen met organisaties zoals Stichting ABC en Inclusia, die laaggeletterden vertegenwoordigen en ondersteunen. Dit soort samenwerkingen helpen ons om deze doelgroep op een respectvolle en effectieve manier te betrekken.

Bij de opzet van onderzoek houden we hier expliciet rekening mee. Zo passen we in ons kwalitatieve onderzoek, wat bij uitstek het meest geschikt is voor het betrekken van laaggeletterden in onderzoek, de gespreksrichtlijnen aan op begrijpelijkheid en toegankelijkheid. Bijvoorbeeld, door het gebruik van B1-taalgebruik, het vermijden van abstracte formuleringen en een logische, stapsgewijze opbouw. We kiezen bij deze doelgroep het liefst voor face-to-face interviews of groepsgesprekken in een vertrouwde setting, in plaats van de gebruikelijke online interviews.

Naast een persoonlijke aanpak tijdens het interviewproces, kiezen wij ook voor een zorgvuldige benadering bij het werven van laaggeletterde respondenten. In plaats van hen op te nemen in de brede selectie uit onze algemene database, worden zij specifiek benaderd door ons in-house selectiebureau M-select, via een samenwerking met Stichting ABC. Deze stichting zet zich in om de stem van laaggeletterden te laten horen en beschikt over een netwerk van taalambassadeurs: ervaringsdeskundigen die hun verhaal willen delen. Stichting ABC, maar ook Stichting Inclusia helpen ons bij het vinden van passende respondenten en begeleidt hen gedurende het hele traject. Door deze aanpak willen we bewerkstelligen dat laaggeletterden niet alleen worden onderzochtkunnen deelnemen aan onderzoek, maar ook daadwerkelijk worden betrokken en gehoord.

Meer leren over laaggeletterdheid?

Wil je jouw blik op laaggeletterdheid verbreden of zelf bijdragen aan een inclusievere samenleving? Organisaties zoals Stichting Lezen en Schrijven, Stichting ABC en Inclusia bieden waardevolle kennis, ervaringen, initiatieven en handvatten om laaggeletterdheid beter te begrijpen en hoe je hiermee om kan gaan.

Voor verdere informatie over inclusief onderzoek kun je contact opnemen met ons team Diversiteit en Inclusie.