Dit is het derde blog in een serie over de psychologie van ons gedrag – bekeken door de lens van onze expertise in gedragsbeïnvloeding. Om de week nemen we je mee in een nieuw thema. Vorige weken ging het over duurzaam gedrag en polarisatie. Hierna volgt Social Media trends.
De kracht van misinformatie: waarom we soms geloven wat niet waar is
In een wereld waarin informatie altijd en overal beschikbaar is, zou je denken dat we steeds beter geïnformeerd zijn. Toch is dit nog maar de vraag, want ook misinformatie verspreidt zich sneller dan ooit. Waarom trappen we zo vaak in onjuiste verhalen? En belangrijker: wat kunnen we ertegen doen? Om dit te begrijpen duiken we in een theorie over de manier waarop ons brein informatie verwerkt (Elaboration Likelihood Model), onze neiging om informatie te zoeken die past bij wat we al geloven (motivated reasoning) en het idee dat we online vaak in onze eigen bubbel blijven hangen (echochambers). Tot slot geven we drie praktische tips om jezelf en anderen weerbaarder te maken tegen misinformatie.
Elaboration Likelihood Model
We denken vaak dat mensen misinformatie geloven omdat ze niet kritisch genoeg zijn. Maar zo simpel is het niet. Ons brein werkt op manieren die vroeger nuttig waren, maar die ons nu soms misleiden. Het Elaboration Likelihood Model (ELM)[1] helpt dat te verklaren. Volgens dit model verwerken we informatie op twee manieren: via de centrale route, waarbij we actief nadenken en de boodschap inhoudelijk beoordelen, of via de perifere route, waarbij we vertrouwen op snelle signalen zoals emoties, herhaling of de uitstraling van de boodschap. Dit lijkt sterk op de bekende denksystemen van Daniel Kahneman[2]: Systeem 1 (snel en intuitïef, net als de perifere route) en Systeem 2 (traag en rationeel, zoals de centrale route). Het verschil? Het ELM gaat specifiek over hoe we beïnvloed worden door overtuigende boodschappen, terwijl Kahneman beschrijft hoe we denken in het algemeen.
Motivated reasoning
Uit onderzoek blijkt dat we van nature liever de makkelijke weg kiezen[3]. In plaats van kritisch na te denken, schakelen we vaak automatisch over op de snelle, simpele route. Dat is efficiënt, we hebben nu eenmaal niet de capaciteit om alles diepgaand te analyseren. Daarom gebruiken we mentale shortcuts, oftewel heuristieken of biases: handige vuistregels die ons helpen snel beslissingen te nemen zonder overal bij stil te staan[4].
Een bekend voorbeeld is de confirmation bias. Zoals we eerder bij polarisatie zagen: we onthouden vooral informatie die onze overtuigingen bevestigt en negeren de rest[5]. Zo blijven onze opvattingen vaak ongemerkt overeind. Ook motivated reasoning speelt een rol. We verwerken informatie niet neutraal, maar zo dat het past bij wat we al geloven[6]. Klopt iets met onze overtuiging, dan nemen we het makkelijk aan. Past het er niet bij, dan worden we ineens kritisch. We zoeken onbewust bevestiging van ons eigen gelijk.
Daarbovenop komt cognitive fluency: hoe eenvoudiger en herkenbaarder een boodschap is, hoe eerder we geneigd zijn die te geloven[7]. Misinformatie maakt daar slim gebruik van; het is vaak opvallend, makkelijk te begrijpen en makkelijk te delen. Daardoor trappen we er sneller in dan we denken.
Echo chambers
Naast deze denkpatronen spelen ook sociale en emotionele factoren een rol. Zoals ook in het vorige blog over polarisatie terugkwam, komen we online vaak terecht in echo chambers. Dit zijn digitale bubbels vol gelijkgestemden. In zo’n omgeving bevestigen anderen je overtuigingen, en lijkt het alsof iedereen hetzelfde denkt[8]. De groepsidentiteit is hierin belangrijk: voel je je verbonden met een politieke partij, religie of de fanclub van een influencer, dan ben je sneller geneigd informatie uit die groep te geloven en te verspreiden[9].
Wat werkt wél tegen misinformatie?
Misinformatie die eenmaal is geaccepteerd, is lastig te corrigeren. Toch zijn er bewezen strategieën die je weerbaarder maken. We zetten er drie op een rij:
- Correcties
Correcties zijn het meest effectief als ze snel inhaken op de misinformatie, goed onderbouwd zijn en vriendelijk worden gebracht. Als een correctie te scherp of belerend overkomt, kan dat juist averechts werken. Mensen schieten dan in de verdediging en houden nog sterker vast aan wat ze al dachten – dat heet reactance. Bovendien blijft misinformatie vaak hangen, zelfs als het al is rechtgezet. Dat fenomeen staat bekend als het continued influence effect[10].
- Prebunking
Voorkomen is beter dan genezen. Prebunking is een soort mentale inenting: je waarschuwt mensen vooraf en legt uit hoe misinformatie werkt[11]. Doe dit op een toegankelijke manier – bijvoorbeeld met humor of een quiz – en mensen herkennen misinformatie sneller als ze het later tegenkomen.
- Nudges
- Nudges zijn subtiele duwtjes die mensen kunnen helpen om even stil te staan bij wat ze lezen of delen. Denk aan een melding bij het delen van nieuwsberichten (“Weet je zeker dat je dit wil delen zonder het gelezen te hebben?”), of een checklist met vragen als “Wat is de bron?” en “Wie heeft hier baat bij?”. Zulke kleine ingrepen kunnen het verschil maken in hoe mensen informatie beoordelen[12].
En hoe kan je dit nou praktisch doen?
- Check je bronnen actief. Twijfel je aan een nieuwsbericht of verhaal? Kijk dan eens op een fact check-site zoals Snopes. Hier kun je snel controleren of informatie klopt, en zie je welke misinformatie er allemaal rondgaat.
- Wil je jezelf trainen in het herkennen van misinformatie? Speel dan de Bad News Game. In deze online game kruip je in de huid van een nepnieuwsverspreider en leer je de trucs waarmee misinformatie wordt gemaakt en verspreid. Zo word je weerbaarder tegen nepnieuws in het echte leven. Ook Google heeft een interactieve campagne ontwikkeld waarmee je leert hoe misinformatie werkt en hoe je jezelf hiertegen kunt wapenen.
- Sta even stil voordat je iets deelt op social media. Stel jezelf een paar korte vragen: “Wat is de bron?”, “Wie heeft hier baat bij?” en “Heb ik het hele artikel gelezen?”.
- Zoek bewust andere perspectieven op. Volg bijvoorbeeld eens accounts of nieuwsbronnen die je normaal niet zou kiezen. Dit helpt om je eigen bubbel te doorbreken en ook misinformatie sneller te herkennen.
- Wees alert op emotionele reacties. Misinformatie speelt vaak in op emotie. Merk je dat een bericht je boos, bang of extreem enthousiast maakt? Wees dan extra kritisch: sterke emoties kunnen een signaal zijn dat je mogelijk te maken hebt met misleidende informatie.
Wil je weten hoe misinformatie jouw doelgroep beïnvloedt? En hoe je effectief gedrag kunt beïnvloeden? Onze onderzoekers denken graag met je mee en bieden praktische handvatten.
Dit is het derde blog in een serie over de psychologie achter ons gedrag. Benieuwd hoe trends op social media verspreiden? In het volgende deel duiken we daar dieper in.
