Polarisatie: waarom we steeds verder uiteen lijken te groeien

Dit is het tweede blog in een serie over de psychologie van ons gedrag – bekeken door de lens van onze expertise in gedragsbeïnvloeding. Om de week nemen we je mee in een nieuw thema. Het vorige blog ging over duurzaam gedrag. Hierna volgen: 3. Misinformatie en 4. Social Media trends.

Polarisatie: waarom we steeds verder uiteen lijken te groeien

Als je het nieuws kijkt of door social media scrolt, lijkt het soms wel alsof de wereld steeds verder verdeeld raakt. Toch blijkt uit jarenlang onderzoek onder Nederlanders dat de meeste mensen zich nog steeds in het midden bevinden, met een gematigde mening. Onze waarden zijn al 25 jaar opmerkelijk stabiel, en als ze al veranderen, dan gebeurt dat geleidelijk. Onze samenleving is dus niet gepolariseerd, maar dat voelt soms wel zo.

Hoe kan dat? Waarom zijn er toch polariserende thema’s die weinig ruimte lijken te laten voor nuance of compromis. Waarom zijn we soms zo geneigd in ‘kampen’ te denken, met weinig begrip voor de ander? In dit blog lees je waarom het soms lijkt alsof we steeds verder van elkaar af komen te staan. We nemen vier veelvoorkomende denkpatronen onder de loep die dat gevoel kunnen versterken. Denk aan: de neiging om ons te identificeren met ‘onze groep’ en anderen als tegenstanders te zien (sociale identiteitstheorie), dat we vooral informatie zoeken die ons gelijk bevestigt (confirmation bias), dat we vaak in onze eigen online bubbel blijven hangen (echokamers), en dat we onze eigen mening sneller als ‘beter’ of ‘juister’ beschouwen (morele superioriteit). Daarna geven we drie praktische tips om juist weer meer verbinding te vinden met mensen die er anders over denken.

Wij tegen zij: sociale identiteit als basis voor groepsdenken

Een belangrijke verklaring voor polarisatie ligt in de sociale identiteitstheorie, ontwikkeld door Henri Tajfel en John Turner in de jaren ’70^[1]. Volgens deze theorie definiëren mensen hun identiteit deels door de groepen waartoe ze behoren. Dit kan een politieke partij zijn, een religieuze gemeenschap of een ander sociaal netwerk. Zodra we onszelf identificeren met een groep, ontstaat vanzelf een onderscheid tussen de 'in-group' (wij) en de 'out-group' (zij). We idealiseren onze eigen groep en zien andere groepen vaak als ondergeschikt of zelfs vijandig.

Dit effect wordt in deze tijd versterkt door sociale media. Gebruikers op sociale media zijn eerder geneigd om accounts te volgen die hun politieke overtuigingen delen (de in-group)^[2]. 

Onze digitale omgeving wordt zo steeds eenvormiger. Dat versterkt niet alleen de band met de eigen groep, maar vergroot ook het wantrouwen naar ‘de ander’.

Bevestigen wat we al vinden: de kracht van confirmation bias

Een ander denkpatroon dat polarisatie voedt, is de confirmation bias. Dit is de neiging om informatie te zoeken, geloven en onthouden die past bij wat we al denken (confirmation = bevestiging). We interpreteren feiten zodanig dat ze ons wereldbeeld versterken, en schuiven alles wat wringt liever opzij. Dit gebeurt grotendeels onbewust^[3]. Ons vermogen om van perspectief te veranderen wordt hier niet alleen door beperkt, maar het maakt het ook moeilijker om anderen te begrijpen.

Echo Chambers en algoritmes

In het digitale tijdperk wordt de confirmation bias versterkt door sociale media en haar algoritmes. Dankzij deze slimme algoritmes krijgen we vooral berichten te zien die passen bij wat we al leuk vinden en denken, waardoor we zelden nog spontaan in aanraking komen met andere perspectieven. Algoritmes en de confirmation bias leiden daarmee tot zogenaamde echo chambers; gesloten informatiebubbels waarin onze eigen overtuigingen continu worden weerkaatst^[4]. Dit versterkt de neiging om met gelijkgestemden in gesprek te gaan, terwijl de kans op interactie met mensen die andere opvattingen delen, afneemt.

Facebook-gebruikers krijgen bijvoorbeeld voornamelijk berichten te zien die overeenkomen met hun eigen politieke voorkeuren^[5]. Zo ontstaat een vertekend wereldbeeld, we krijgen nauwelijks nog andere standpunten te zien^[6]. Omdat we vooral informatie zien die past bij onze eigen mening, lijkt het soms alsof bijna iedereen er hetzelfde over denkt als wij. Maar dat is vaak niet zo. Dit noemen we het false consensus effect: het idee dat jouw mening de norm is, terwijl dat in werkelijkheid lang niet altijd klopt.

Het morele superioriteitsgevoel

Een ander belangrijk denkpatroon dat de polarisatie versterkt, is het gevoel van morele superioriteit. We vinden het vaak niet alleen belangrijk wat we geloven, maar ook dat we gelijk hebben en dat onze waarden beter zijn dan die van anderen.  Daardoor wordt het lastiger om echt open te staan voor andere meningen. Dat zie je vooral terug bij gevoelige onderwerpen zoals klimaatverandering of vaccinaties^[7]. Mensen denken daarin niet alleen verschillend, maar zijn er ook van overtuigd dat hún standpunt het enige juiste is.

Hoe doorbreken we de polarisatie?

Onze samenleving is dus niet per se gepolariseerd, maar in sommige discussies lijkt het midden wel te verdwijnen. Dat komt doordat psychologische denkpatronen elkaar versterken: we zoeken gelijkgestemden op, krijgen vooral bevestiging van onze eigen ideeën, en voelen ons moreel in het gelijk. Zo raken we steeds verder van elkaar verwijderd. Dat is een vicieuze cirkel die lastig te doorbreken is, maar het kán wel. Hoewel polarisatie deels wordt aangewakkerd door technologie, ligt er ook een belangrijk deel van de oplossing bij onszelf.

1. Bewust omgaan met informatie
   Een belangrijke stap is bewustwording van de invloed van algoritmes en echo chambers. Door dit te herkennen, kun je ook gerichter op zoek naar andere perspectieven.
2. Openstaan voor andere ideeën

Door actief op zoek te gaan naar meningen die afwijken van je eigen, kun je je wereldbeeld verbreden. Het confronteren van je eigen standpunten met die van anderen helpt om nuance te vinden en empathie te ontwikkelen, ook al blijf je het oneens.

3. Het gesprek aangaan

Sta niet alleen open voor andere ideeën, maar ga ook het gesprek aan. Het aangaan van gesprekken met mensen die andere standpunten innemen, kan helpen om het “wij tegen zij”-denken te doorbreken. Onderzoek^[8] laat zien dat persoonlijke interactie tussen leden van verschillende groepen de vooroordelen over de out-group kan verminderen. Dit werkt vooral wanneer het gesprek plaatsvindt op basis van gelijkwaardigheid en wederzijds respect.  Belangrijk hierbij is dat het gesprek niet gericht is op overtuigen, maar om elkaar beter te begrijpen. Anders kan het averechts werken, mensen kunnen zich aangevallen voelen en schieten dan juist in de verdediging.

Conclusie

Onze samenleving is niet per se gepolariseerd, maar in sommige discussies lijkt het midden wel te verdwijnen. De oorzaak hiervan ligt in diepgewortelde psychologische denkpatronen en wordt versterkt door technologie. Inzicht in gedragsprincipes als sociale identiteit, confirmation bias, echo chambers en morele superioriteit helpt ons begrijpen waarom we steeds verder uit elkaar lijken te groeien. Maar we kunnen weer dichter tot elkaar komen, door bewust te kiezen voor meer afwisseling in wat we lezen en met wie we praten.  

En hoe kan je dit nou praktisch doen?

1. Ga eens bewust mensen volgen op social media die niet in je bubbel zitten of waar je het niet helemaal mee eens bent (zonder negatief te reageren)
2. Lees eens een krant die je normaal helemaal niet zou lezen (voor NRC-lezers de Telegraaf, voor Telegraaf-lezers de Trouw bijvoorbeeld)
3. Ga op een terras zitten waar je normaal niet komt, en luister goed naar de gesprekken naast je (zonder te oordelen)
4. Via Civinc kan je online in gesprek met mensen die een andere mening hebben. In aanloop naar de verkiezingen lanceerden ze een app waarin je wordt gekoppeld aan mensen met een andere partij-voorkeur en aan de hand van stellingen een begripvol gesprek aan kan gaan
5. Laat eens (representatief) onderzoek doen door Motivaction naar wat de gemiddelde Nederlander, of mensen in een andere bubbel eigenlijk vinden 😉

Meer weten over polarisatie? En hoe je effectief gedrag kunt beïnvloeden? Onze onderzoekers denken graag met je mee en bieden praktische handvatten.  

Dit is het tweede blog in een serie over de psychologie achter ons gedrag. Benieuwd hoe misinformatie ons toch weet te overtuigen? In het volgende deel duiken we daar dieper in.