Binnenkort gaan we weer naar het stemhokje voor de Tweede Kamerverkiezingen, klaar om dat ene vakje rood te kleuren. Misschien heb je tegen die tijd stemwijzers ingevuld, met vrienden of familie gediscussieerd, partijprogramma’s doorgespit of zelfs debatten gevolgd. Alles om als rationele kiezer een weloverwogen keuze te maken. In dit blog duiken we in de verkiezingen. Want hoe maak je eigenlijk je stemkeuze? En is die keuze wel zo rationeel als we denken?
De illusie van vrije keuze
Onderzoek laat zien dat we onze keuzes vaak eerst baseren op gevoel, daarna zoeken we pas naar argumenten die dat gevoel ondersteunen[1]. Dit proces verloopt zo automatisch dat we er zelf niet eens bewust van zijn. Je ziet een politicus op televisie en voelt onmiddellijk sympathie of weerstand, nog voordat je hoort wat diegene eigenlijk zegt. Vervolgens ga je onbewust op zoek naar redenen die dat eerste gevoel bevestigen en filter je informatie eruit die daar tegenin gaat. Dat is de confirmation bias, die we in eerdere blogs over polarisatie en misinformatie ook al eens tegenkwamen.
Dit sluit aan bij de twee denksystemen van Daniel Kahneman. Systeem 1 is snel, automatisch en emotioneel, het vormt binnen milliseconden een oordeel. Systeem 2 is langzamer en meer analytisch, maar komt pas later in actie. Tegen de tijd dat Systeem 2 aan de slag gaat, heeft Systeem 1 al een voorkeur gevormd die moeilijk te veranderen is. Alleen wanneer we geconfronteerd worden met informatie die zo sterk botst met ons gevoel dat we er niet omheen kunnen, schakelen we over op een meer bewuste, rationele afweging[2]. Maar zelfs dan blijven we geneigd om informatie te interpreteren op een manier die ons oorspronkelijke gevoel bevestigt. Ook hoogopgeleide, politiek geïnteresseerde kiezers zijn hier niet immuun voor. Meer kennis betekent vooral dat je betere argumenten hebt om je gevoel te onderbouwen, niet dat je objectiever kiest[3].
Kiezen op het eerste gezicht
Die eerste indruk blijkt oppervlakkiger dan gedacht. Onderzoekers lieten proefpersonen slechts één seconde naar foto's van politieke kandidaten kijken, waarna ze moesten aangeven wie er het meest competent uitzag. Op basis van de antwoorden konden de onderzoekers 70% van de winnaars correct voorspellen. Binnen die ene seconde beoordelen we dus al of we iemand een goede politicus vinden, zonder te luisteren naar wat ze te zeggen hebben[4]. Dit noemen we thin-slice judgments: razendsnelle oordelen op basis van minimale informatie. Vooral het oordeel “deze persoon ziet er competent uit” blijkt een sterke voorspeller van verkiezingsuitslagen.
Aantrekkelijkheid is voor de kandidaten juist minder voordelig. Knappe mensen worden soms als minder inhoudelijk of oppervlakkig gezien. Fysiek aantrekkelijke kandidaten winnen daarmee juist minder vaak verkiezingen[5].
Spelen met gevoel
Campagnestrategen richten zich vaak op emotie. Onderzoek toont namelijk consistent aan dat emotionele boodschappen effectiever zijn dan rationele argumenten[6].Verschillende emoties sturen ons stemgedrag op verschillende manieren:
- Angst maakt ons voorzichtig en behoudend. Campagnes die inspelen op bedreigingen sturen kiezers richting behoudende keuzes. Angst zorgt ook voor selectieve informatieverwerking: we letten meer op bedreigingen en negeren juist geruststellende signalen[7].
- Hoop daarentegen opent ons voor verandering en progressieve keuzes. Denk aan Obama’s “Yes We Can”: hoop motiveert mensen om te geloven in vooruitgang.
- Enthousiasme leidt tot participatie: enthousiaste kiezers gaan stemmen, voeren campagne en proberen anderen te overtuigen[8].
- Boosheid mobiliseert nog sterker dan angst of enthousiasme. Woede drijft mensen naar de stembus en motiveert tot actie[9].
Wat kan je hier nu mee?
Perfect rationeel stemmen is misschien een illusie, maar bewuster stemmen is zeker mogelijk. Deze inzichten zijn niet bedoeld om je cynisch te maken over democratie, maar om je te helpen herkennen wanneer je onderbewuste mechanismen aan het werk zijn. Want als je weet hoe je kiesproces werkt, kun je er ook slimmer mee omgaan. We geven vijf tips voor een bewustere stemkeuze:
- Sta stil bij je eerste indruk. Voel je direct sympathie of afkeer voor een kandidaat? Vraag jezelf af waar dat gevoel vandaan komt. Is het uiterlijk, uitstraling, of inhoud?
- Bepaal wat voor jou belangrijk is. Ga eerst bij jezelf na, voordat je naar de partijen kijkt, wat vind ik nu het belangrijkst voor de toekomst? Zowel voor jezelf als voor je omgeving, en voor het land. Schrijf die kernpunten op. Pas daarna ga je vergelijken welke partij daar het beste op aansluit. Hierdoor draai je het proces om: je laat de inhoud leidend zijn, en niet de eerste indruk of het laatste nieuwsbericht.
- Lees je in voordat je kijkt. Duik in de verkiezingsprogramma's om te kijken wat partijen nou echt van plan zijn. Zo krijg je een inhoudelijke basis en voorkom je dat je alleen op uitstraling of emotie afgaat. Onthoud wel: zelfs als je goed geïnformeerd bent, ben je niet automatisch objectiever. Meer kennis betekent vooral dat je je gevoel beter kunt onderbouwen, niet dat je per se neutraler kiest.
- Kijk naar daden, niet alleen naar woorden. Check wat partijen in de afgelopen jaren daadwerkelijk hebben gedaan. Bekijk bijvoorbeeld hoe ze hebben gestemd over belangrijke moties of welke moties ze zelf hebben ingediend. Zo zie je wat partijen écht doen, in plaats van wat ze beloven.
- Herken je emoties. Maakt een boodschap je boos, bang of extreem enthousiast? Grote kans dat er op je gevoel wordt ingespeeld. Neem dan bewust een stap terug en beoordeel ook de inhoud: is de boodschap feitelijk sterk, of alleen emotioneel overtuigend?
- Doorbreek je eigen bubbel. Volg eens bewust partijen of nieuwsbronnen buiten je comfortzone. Dit helpt om je eigen vooroordelen te herkennen en geeft je een completere kijk op de politieke werkelijkheid.
Wil je meer weten over de psychologie achter stemgedrag? Of wil je onderzoeken wat jouw doelgroep drijft? Onze onderzoekers denken graag met je mee en bieden praktische handvatten.
Dit is een extra blog in onze serie over de psychologie van ons gedrag – bekeken door de lens van onze expertise in gedragsbeïnvloeding. Eerder schreven we over duurzaam gedrag, polarisatie, misinformatie en social media trends.
